Menu Zoeken

Openbare kunstwerken

Op grond van artikel 18 van de Auteurswet is het toegestaan om bouw- en beeldhouwwerken die zijn gemaakt om permanent in openbare plaatsen te worden geplaatst, op tweedimensionale wijze af te beelden zoals ze zich aldaar bevinden. Hoewel de Auteurswet foto's niet met name noemt, is het waarschijnlijk dat ook die onder deze beperking vallen. De beperking is vooral gunstig voor fotografen die auteursrechtelijk beschermde gebouwen en kunstwerken in de openbare ruimte fotograferen. Ook het afbeelden van foto's met dergelijke openbare werken in reisgidsen, kunstboeken en op ansichtkaarten valt binnen deze beperking. Hiermee wordt tegemoetgekomen aan de maatschappelijke behoefte om beelden die tot het 'straatbeeld' en daarmee tot ieders leefwereld behoren, te mogen afbeelden. In Duitsland spreekt men ook wel van die Straßebildfreiheit. Voldoet men aan alle volgende voorwaarden, dan mag de fotograaf het kunstwerk afbeelden zonder toestemming van de maker. Daarbij maakt het dan niet uit of het kunstwerk wél of niet de hoofdvoorstelling vormt.

Artikel 18 van de Auteurswet geldt alleen als het af te beelden kunstwerk gemaakt is om permanent in een openbare plaats te worden geplaatst. Dit laatste begrip omvat meer dan alleen de openbare weg. Onder openbare plaatsen vallen bijvoorbeeld ook voor publiek vrij toegankelijke parken of gebouwen, zoals stationshallen en gemeentehuizen. Niet-openbare plaatsen, zoals musea, scholen, operagebouwen en niet publiekelijk toegankelijke beeldentuinen vallen niet onder deze regeling. Maar gebouwen op niet publiekelijk toegankelijke plaatsen die toch door iedereen kunnen worden waargenomen, mogen weer wel zonder toestemming van de rechthebbende worden afgebeeld. Dat blijkt uit een rechterlijke uitspraak uit 2005 over het gebruik van een aantal 'bio-ecologische' woningen (ook wel aangeduid als 'Leguaanwoningen') op een foto in een reclame-uiting van de Friesland Bank. De rechthebbende meende dat hier sprake was van een auteursrechtelijke inbreuk. De rechter bepaalde echter dat het gebruik onder artikel 18 van de Auteurswet viel. De Leguaanwoningen staan weliswaar op een niet voor iedereen vrij toegankelijk vakantiepark, maar zijn evenwel zichtbaar vanaf de openbare weg en het water waaraan zij zijn gelegen. De woningen kunnen door iedereen worden waargenomen en behoren daardoor tot het publieke domein.

Het begrip 'permanent' wordt in de wet nergens verduidelijkt. Betekent het eeuwigdurend of is tien jaar voldoende? Vooralsnog mogen we ervan uitgaan dat kunstwerken op tijdelijke tentoonstellingen in de openbare ruimte niet onder deze beperking vallen, maar graffiti waarschijnlijk weer wel. De eis dat een bouw- en beeldhouwwerk wordt afgebeeld zoals het zich aldaar bevindt, betekent dat het werk niet uit zijn omgeving mag worden gelicht. In de zojuist genoemde uitspraak over Leguaanwoningen oordeelde de rechter dat de desbetreffende foto voldeed aan deze eis. Naast een aantal woningen waren ook water, riet, bomen en lucht zichtbaar. Omgekeerd zal het niet zijn toegestaan om zonder toestemming van de rechthebbende een close-up foto van de Erasmusbrug te publiceren of een detail van het beeld 'De verwoeste stad' van Zadkine voor een logo of op een sleutelhanger.

Overigens zijn het niet alleen architecten die op grond van het auteursrecht op kunnen komen tegen het ongeautoriseerd afbeelden van bouwwerken. Soms kan ook de eigenaar of bewoner van een huis bezwaar maken wanneer zijn woning wordt afgebeeld. De juridische grondslag hiervoor is echter niet het auteursrecht, maar het eigendoms- en privacyrecht. Meer hierover staat in paragraaf 7.3.