Menu Zoeken

Nieuwsberichten en reportages

WANNEER IS TOESTEMMING NIET NODIG?

De Auteurswet kent twee specifieke beperkingen ten behoeve van de nieuwsvoorziening: de nieuwsexceptie in artikel 15 en de reportage-exceptie in artikel 16a. De gedachte achter deze twee beperkingen is het belang van informatievrijheid in een vrije samenleving. De nieuwsmedia moeten het publiek daarbij zo snel en volledig mogelijk kunnen informeren over nieuwswaardige gebeurtenissen. Een onbeperkte toepassing van het auteursrecht zou die doelstelling te veel belemmeren. De nieuwsexceptie geeft de pers en de audiovisuele media het recht om nieuwsberichten, gemengde berichten en artikelen over actuele, economische, politieke of godsdienstige onderwerpen van elkaar over te nemen. Onder het begrip pers vallen in dit verband dag-, nieuws- of weekbladen, tijdschriften en papieren knipselkranten die met een zekere regelmaat verschijnen. Digitale knipselkranten kunnen dus geen beroep doen op de regeling van de nieuwsexceptie. Onder audiovisuele media vallen uitzendingen via radio, televisie en internet. Wonderlijk genoeg geeft de wet geen duidelijkheid over de betekenis van het begrip nieuws. Het is dan ook moeilijk om een grensafbakening te geven tussen wat wel en niet onder dit begrip valt. Duidelijk is wel dat de nieuwsexceptie geen betrekking heeft op het gebruik van oude (archief)beelden.

De meeste auteursrechtjuristen gaan er vanuit dat foto's en andere illustraties zijn uitgesloten van de nieuwsexceptie. Niettemin zijn er ook juristen die daar kanttekeningen bij plaatsen. Zij menen dat fotobeelden wel degelijk als nieuwsberichten kunnen worden aangemerkt en daarom ook onder de nieuwsexceptie vallen. Helaas heeft de wetgever zich op dit punt nooit expliciet uitgelaten. Veronderstellen we het gelijk van de meerderheid, dan kunnen fotografen dus altijd bezwaar maken tegen het overnemen van in de pers verschenen foto's in andere media zoals kranten en televisieprogramma's zonder hun toestemming. Dat geldt niet alleen voor nieuwsprogramma's zoals het Journaal, maar ook voor spelletjesprogramma's zoals 'Dit was het nieuws'. Omroepen mogen om dezelfde reden ook geen fragmenten van elkaar overnemen wanneer die foto's bevatten. Andersom mag een krant met een beroep op de nieuwsexceptie wel weer een zogenaamde 'freeze frame' uit een televisieprogramma afdrukken. Een stilstaand filmbeeld is in juridische zin namelijk iets anders dan een foto 6.

De reportage-exceptie is eveneens bedoeld om te voorkomen dat het auteursrecht de nieuwsvoorziening te veel zou doorkruisen. Maar anders dan de nieuwsexceptie heeft de reportage-exceptie geen betrekking op het overnemen van nieuwsberichten uit andere media, maar op het maken van nieuwsbeelden. Met name voor fotojournalisten is deze beperking belangrijk aangezien hun foto´s vaak onvermijdelijk auteursrechtelijke werken van anderen in beeld brengen. Denk hierbij aan foto´s van tentoonstellingen, musea, optochten, sportwedstrijden en dergelijke. De reportage-exceptie vereist dat het gaat om een korte opname, weergave en mededeling ervan in het openbaar in een foto-, film-, radio- of televisiereportage, voor zover dat nodig is voor het behoorlijk weergeven van de actuele gebeurtenis die het onderwerp van de reportage uitmaakt. Indien redelijkerwijs mogelijk moet de bron, waaronder de naam van de auteur, duidelijk vermeld worden. Net als bij het begrip 'nieuws' geeft de wet ook nu geen duidelijkheid over de betekenis van het begrip 'actueel'.

Kan de foto ook zelf een onderwerp van de reportage-exceptie zijn? Ja, maar het komt feitelijk niet vaak voor. Voor een juiste beantwoording van deze vraag is het volgende belangrijk. Een actuele foto is nog niet hetzelfde als een foto die het onderwerp van een actuele gebeurtenis is. Verreweg de meeste foto's zijn actueel vanwege de gefotografeerde gebeurtenis die erop te zien is. Niet vanwege de foto zelf! We moeten dus concluderen dat een actuele nieuwsfoto op zichzelf niet onder de reportage-exceptie valt. Daarvoor is nodig dat de foto zelf mede een actuele gebeurtenis belichaamt. Daarvan zou bijvoorbeeld sprake kunnen zijn wanneer tijdens een fototentoonstelling een gestoorde bezoeker een foto zou vernielen. Of wanneer een persfoto bekroond wordt met een prijs zoals de World Press Photo of de Zilveren Camera. We mogen aannemen dat in die gevallen de vernielde c.q. bekroonde foto in aanmerking komt voor de reportage-exceptie.

Het voorgaande komt er in de praktijk op neer dat de media zelden zonder toestemming een foto mogen gebruiken. Zo maakte de fotograaf R.P. Dijkstra in 1993 een foto van een op straat liggend lichaam van een vermoord meisje. Dijkstra had de foto exclusief aan het dagblad De Telegraaf geleverd. De televisiezender RTL 4 toonde de foto vervolgens enkele malen in haar programma's zonder toestemming van de fotograaf. Dijkstra liet het er niet bij zitten en stapte naar de rechter. RTL 4 beriep zich allereerst op de nieuwsexceptie. De rechter maakte met dit verweer korte metten want zoals gezegd is deze beperking niet van toepassing op foto's. Daarna probeerde de omroep het met de reportage-exceptie. Opnieuw was de rechter onverbiddelijk. De media mogen foto's niet zonder toestemming overnemen, ook al zijn die foto's actueel. De rechter onderstreepte dat het voor het behoorlijk weergeven van de moord niet noodzakelijk was de foto zelf te publiceren. Kortom: RTL 4 had inbreuk gemaakt op het auteursrecht van de fotograaf.

Een jaar later ging RTL 4 opnieuw in de fout. Deze keer had de zender een foto getoond van het blussen van een brand in een chemische fabriek zonder toestemming van fotograaf Mooij. Wederom was er volgens de rechter geen sprake van de reportage-exceptie. En in 2003 werd SBS6 door de rechter terug gefloten na het gebruik van enkele foto's van fotograaf P.F. Schirmeister in het televisieprogramma 'De Waarheid' [noot 44]. Ook nu wees de rechter een beroep op de reportage-exceptie van de hand.

Nog een voorbeeld van een onterecht beroep door de media op de reportage-exceptie betreft een rechtszaak uit 1985 tussen het weekblad Aktueel en de Amerikaanse fotograaf Lee Friedlander. Het blad had zonder toestemming van de fotograaf drie naaktfoto's van Madonna gepubliceerd, gemaakt toen de zangeres nog onbekend was. De foto's kwamen pas boven water toen Madonna inmiddels wereldberoemd was geworden. De bladen Playboy en Penthouse waren in Amerika in een concurrentiestrijd gewikkeld over de primeur van het publiceren van deze naaktfoto's. Aktueel meende dat het 'nieuws' van deze bladenstrijd een vrijbrief gaf om tot publicatie van de foto's over te gaan. De rechter oordeelde echter dat voor een behoorlijke weergave van dat nieuws het publiceren van de foto's zelf niet noodzakelijk was. Het feit dat een foto actuele publiciteitswaarde heeft, betekent niet dat die foto zonder toestemming van de auteur mag worden gepubliceerd. Nu de actuele gebeurtenis niet bestond uit de foto's zelf, maar vooral uit het bloot poseren en het onthullende karakter ervan, wees de rechter het beroep op de reportage-exceptie af. Zoals we in de volgende paragraaf zullen zien, had Aktueel meer succes met een beroep op het citaatrecht.